Thời gian gần đây tôi làm việc với khá nhiều hồ sơ đợi phỏng vấn. Và bất ngờ phát hiện nhiều người tuổi 35 bắt đầu đi xin việc với các vị trí không liên quan gì tới công việc cũ; hoặc sẵn sàng chấp nhận mức lương thấp hơn trước đây. Sau khi phỏng vấn 4 trường hợp, tôi nhận ra một điều tương đối phổ biến: tại sao có nhiều người thất nghiệp ở tuổi 35?
1. Đề cao quá mức kinh nghiệm
“Tôi có rất nhiều kinh nghiệm”. Nhưng nếu kinh nghiệm chỉ ở 1-2 vị trí với những việc lặp lại; đó chỉ là 1-3 năm kinh nghiệm lặp lại vài lần. Nếu áp dụng nguyên tắc 10.000 giờ (1 người muốn xuất sắc trong công việc sẽ cần khoảng 10.000 giờ luyện tập); mỗi ngày 8 tiếng, mỗi năm 250 ngày với chuyên môn nhất định, người ta sẽ thành thạo sau 3-4 năm.
Từ năm thứ 5 trở đi, họ sẽ trở thành một công nhân quen tay ngồi văn phòng chứ không phát triển đáng kể. Nói cách khác, cùng công việc bàn giấy, kinh nghiệm từ năm thứ 5 trở đi trở nên ít giá trị.
“Làm quản lý sẽ không lo thất nghiệp”. Vâng, chỉ đúng khi là quản lý cấp cao, còn cỡ Team Leader, Manager… thì nhiều như quân Nguyên. Với vị trí quản lý cấp cao, nhân sự dao động rất ít, lý do gì bạn ngồi thay chỗ người ta; chưa kể các yếu tố khắt khe về tầm nhìn, văn hóa… Từ manager công ty A về làm nhân viên cho công ty B thì rất nhiều.
2. Giữa một người trẻ và một người kinh nghiệm, chọn ai?
Tôi chọn người mang cho mình nhiều giá trị hơn, lương thấp và bớt đòi hỏi hơn. Lúc này chính kinh nghiệm bộc lộ mặt trái của nó. Những người “nhiều kinh nghiệm” quen tay… bộc lộ nhược điểm kém thích nghi, có xu hướng mong muốn áp dụng kiến thức và mô hình từ công ty cũ sang công ty mới thiếu điều chỉnh, tự mãn với thành công cũ mà quên rằng thị trường và khách hàng đã thay đổi.
Chưa kể họ thường đòi hỏi mức lương cao, nhiều chế độ, kèm xu hướng mong muốn “thay máu” bộ máy đang làm việc và văn hoá công ty hiện tại, đôi khi làm người quản lý đứng trước việc tuyển dụng nhân sự dạng này đồng nghĩa với rủi ro thay thế hầu hết đội ngũ nhân sự đang hiệu quả.
Với tôi lúc này một nhân sự trẻ khoảng 2 năm kinh nghiệm, cởi mở, cầu tiến; tôi tin sau 6 tháng làm việc hoàn toàn có thể ngang hàng một lão làng 6 năm kinh nghiệm. Khả năng thích nghi cao, kiến thức cập nhật, lương thấp và chắc chắn ít đòi hỏi hơn. Dĩ nhiên với nhà tuyển dụng, anh ta là ứng viên sáng giá hơn một người đòi hỏi và cứng nhắc.
3. Ngủ quên từ tuổi 25
Nhiều người ra trường tuổi 22, đi làm ở công ty nào đó tầm 2 năm, ở tuổi 24 buồn chán không biết làm gì tiếp, họ lấy vợ lấy chồng, 1 năm sau đẻ con, thành bố thành mẹ; công việc vẫn ổn, lương đủ sống, con cái bận rộn. Trong một giấc mơ nhàn hạ mà họ vừa ao ước, vừa buồn chán sao cuộc đời đơn giản thế. Tới tuổi 60 nghỉ hưu là xong. Hạ cánh an toàn.
Họ không nhớ lần cuối đọc một cuốn sách là khi nào, học một khoá vì mong muốn bản thân giỏi hơn là bao giờ. Sau khi tốt nghiệp đại học họ dừng việc học hành, phát triển bản thân sau khi tốt nghiệp và có 1 công việc lương đủ sống.
Cá nhân họ tính từ ngày ra trường không có chút khởi sắc nào về kiến thức và công việc, trừ vài năm làm việc văn phòng quen tay. Sự nghiệp của họ ngay từ khi bắt đầu đã chỉ để chuẩn bị cho viễn cảnh hạ cánh an toàn. Vì thế cái khái niệm “việc nhàn, ổn định” ra đời từ thời bố mẹ vẫn còn găm trong tiềm thức. Và cuộc đời họ cũng sẽ mãi ổn nếu không có một ngày bỗng dưng công ty phá sản, đẩy họ ra đường.
4. Thị trường lao động không còn như thời bao cấp
Năm 2010, VN chính thức ra khỏi danh sách các nước nghèo. Tiếp đó 5 năm; lần lượt các tổ chức phi chính phủ NGO và quỹ quốc tế đóng cửa. Rất nhiều nhân sự làm cho các tổ chức NGO từng nhận lương ngàn đô bỗng một ngày thất nghiệp; loay hoay xin vào các tổ chức NGO ít ỏi còn lại. Số ghế không đủ cho tất cả mọi người; có người xin vào các doanh nghiệp nhưng tư duy làm cho tổ chức non-profit trước đây không ‘fit’ với doanh nghiệp lấy profit làm mục tiêu kinh doanh. Không ít người sau đó miễn cưỡng trở thành thầy cô giáo trong các trung tâm tiếng Anh, có người mở shop quần áo, bán hàng xách tay… với mức lương non nửa thời trẻ.
9% người Mỹ thất nghiệp ở độ tuổi từ 30-45 năm 2010. Thậm chí trong bộ phim ‘Up in the air’, George Clooney đóng vai 1 người tư vấn chuyên xử lý việc sa thải những nhân sự già nua, chi phí cao… sao cho êm thấm. Nhìn sang TQ cũng sẽ thấy thị trường lao động VN đang dịch chuyển dần tới những nơi có giá trị cạnh tranh. Và việc xuất hiện những cá nhân thất nghiệp hoặc buộc phải chuyển nghề ở tuổi sau 35 là không hiếm.
Qua rồi cái thời làm một công việc ổn định từ đầu tới cuối đời; qua rồi cái thời vào biên chế nhà nước hay công ty là kê cao gối ngủ. Không gì đảm bảo mức lương của bạn sẽ tăng đều đặn từ giờ tới cuối đời; một khả năng vô cùng lớn là bỗng một ngày công ty phá sản hay đơn giản thay sếp. Bạn phải tìm việc mới, và nếu năng lực không đủ apply trong thị trường lao động cạnh tranh, ngồi nhà 1 năm, bạn chỉ còn 1 con đường duy nhất: buộc phải chuyển nghề, bắt đầu với mức lương như sinh viên mới ra trường, thu nhập ở tuổi 35 thấp hơn ở tuổi 30 là hiện hữu.
Rủi ro đó hoàn toàn có thật; 370 công ty phá sản ở VN mỗi ngày là ngần đấy lao động ùa ra đường, hòa cùng hàng chục ngàn sinh viên tốt nghiệp mỗi năm; tham gia vào đội ngũ những người săn việc làm. Những người già về tuổi nhưng nghèo về kiến thức và khả năng thích nghi lấy gì ra làm thế mạnh cạnh tranh trong đội ngũ lao động đó?
Bản thân tôi chưa khi nào hết thấy sức ép của một thế hệ những người trẻ năng động hơn, có kiến thức quốc tế tốt hơn, được đào tạo bài bản hơn tôi đang hò reo phía sau lưng; nhắc mình không được dừng bước và tự hài lòng. Thất nghiệp có thể là thứ tôi sẽ không gặp phải; nhưng tụt hậu và dốt nát tới ngoan cố là thứ tôi biết chắc mình sẽ dẫm phải nếu chỉ dừng việc học hỏi và cố gắng trong 1-2 năm.
Chẳng có cách thức nào đảm bảo bạn sẽ không bị sa thải hay thất nghiệp ở tuổi trung niên; nhưng có một số điều tôi đọc được trong các bài báo và nghiên cứu cho ta bức tranh toàn cảnh:
a. Thời gian thất nghiệp trung bình của 1 người trên 35 tuổi cho tới khi tìm được việc mới tại Mỹ là 53 tuần; so với 19 tuần ở người trẻ. Lúc này bạn thấy rõ, lợi thế kinh nghiệm không được thể hiện ở đây.
b. Khủng hoảng tâm lý ở người thất nghiệp trung niên trầm trọng hơn người trẻ do phải gánh vác chi phí gia đình, con cái, học hành, y tế, nhà cửa, các khoản vay… Bế tắc về nghề ở tuổi này dễ dẫn đến nguy cơ trầm cảm, tự sát.
c. Dù không thất nghiệp, nhưng xu hướng thu nhập giảm dần ở hơn 21% lượng lao động trên 45 tuổi.
d. Tỷ lệ thất nghiệp, sa thải ở bậc quản lý chỉ thấp hơn 8% nhân viên.
e. Học, đọc, cập nhật kiến thức là cách tốt nhất đảm bảo giá trị bản thân trên thị trường lao động. Học, học và học. Lifelong learning! Hãy học nhiều hơn, giỏi hơn những gì công việc yêu cầu, đừng chỉ học đủ.
f. Xây dựng giá trị không thể thay thế của bản thân trong công ty và thị trường lao động; chủ động thay đổi, tạo nên thử thách trong công việc hàng ngày; đừng để việc lặp lại quá 6 tháng.
g. Làm việc mình thích ngay từ thời trẻ, hoặc sớm nhận ra và chuyển đổi nghề khi còn trẻ. Bởi khó ai có thể làm việc mình ghét mà đạt kết quả.
h. Dù theo ngạch chuyên gia hay quản lý, bạn vẫn phải học kỹ năng quản lý, trước tiên là quản lý công việc của chính mình. Sau đó là kỹ năng giao tiếp và phối hợp làm việc; những cá nhân bị lựa chọn sa thải thường là các cá nhân khó hòa nhập với tập thể. Tôi không đồng tình với cách lựa chọn này nhưng nó là sự thật. Và điều này nhắc ta rằng “Không thể ngủ quên ở tuổi dưới 30!”.
Hà Trung Hiếu
(Nguồn: anphabe; Ảnh: Unsplash)
